Toelichting bij het programma

BACH, Johann, Sebastian (1685-1750) – Musikalisches Opfer

Het Musikalisches Opfer van J.S. Bach, gewijd aan Frederik II van Pruisen, is geen cyclisch werk zoals zijn Kunst der Fuge of Wohltemperierte Klavier, maar eerder een verzameling van solistische werken en ensembles waarin het ‘koninklijke thema’ de verbindingsfactor is. Zijn doel was om het muzikale thema zo ruim mogelijk te ontwikkelen, gaande van een vrije tot een strakke contrapuntische techniek, en van het contrapunt in de oude stijl zoals dat van het 6-stemmige Ricercar tot de stijl van de triosonate. De ‘oude Bach’ leverde zo het bewijs dat hij nog steeds de briljante virtuoze musicus en meester was in alle compositietechnieken. Volgens musicoloog Christoph Wolff verbergt het Musikalisches Opfer een muzikaal zelfportret : dat van een componist als klaviervirtuoos en meester in de fuga, dirigent en kamermusicus, kenner van het contrapunt en erudiet op het gebied van muziek.

Daarnaast belichamen de bijna archaïsche expressiemiddelen en religieuze symboliek uit het Musikalisches Opfer een indringende Weltanschauung, die niet in overeenstemming is met de Verlichte filosofie van de koning. Zulke muziek ‘ruikt naar de kerk’ zoals Frederick van Pruisen het noemde, en de titel van het werk versterkt dit gegeven. Met de Canon per Augmentationem, contrario Motu is ook een muzikaal commentaar op de seculiere positie van de Almachtige Koning.

Cancer Cancrizans

Twee-stemmige canon die deel uitmaakt van de 5 Canones diversi super thema reginum.De eerste stem wordt gewoon gespeeld, terwijl de tweede stem tegelijkertijd start en van achter naar voor verloopt. De term ‘fuga in retrograde (= aflopend)’ verwijst naar de beweging van de krab of kreeft die zijwaarts beweegt.
--

ANONYME (14thC) – En la maison Dedalus

Met het labyrint van Knossos, dat eigenlijk bedoeld was als gevangenis voor de monsterachtige Minotaurus, schiep Daedalus een krachtig symbool, dat de eeuwige zoektocht van de mens en diens lot tot uitdrukking bracht. De onvoorspelbare paden van het leven en ook de vele dwaalwegen worden in het labyrint op een verstilde manier gevisualiseerd.

Doorheen de geschiedenis inspireert dit gegeven ook de meest diverse kunsttakken, gaande van de literatuur en de schilderkunst tot de architectuur en zelfs de aanleg van tuinen. Zo ook de Westerse muziekgeschiedenis: uit het einde van de 14de eeuw – de periode van de zogenaamde ‘ars subtilior’ – stamt bijvoorbeeld de anonieme driestemmige ballade En la maison Dedalus. De ondoorgrondelijkheid van het labyrint wordt hier een metafoor voor de amoureuze queeste van de verteller, die zijn geliefde onmogelijk kan bereiken. Om de symboliek van de tekst nog te verhogen, werd deze ballade in een bepaald handschrift zelfs afgebeeld in de vorm van een labyrint. Niet toevallig koos de componist in dit werk voor een canon tussen de twee onderstemmen, een techniek waarbij de partijen elkaar voortdurend ‘najagen’, zonder ooit met elkaar samen te vallen.
--

PECOU, Thierry (1965-) – Danse en cercle pour timbales

Dit stuk roept de tribale dansen van de Noord-Amerikaanse indianen op. De trillingen en impulsen, de relatie met de aarde en het landschap, en natuurlijk de symboliek van de cirkel - verwijzend naar de kardinale punten en de levenscyclus - vormen het kader van deze partituur die alle klankmogelijkheden van de pauken en van de betoverende kracht van de (im)pulsen benut.

--
CRUMB, George (1929-) – Ancient Voices of Children

Dances of the ancient Earth
De dónde vienes, amor mi niño
Dance of the Sacred Life-Cycle
Todas las tardes en Granada

In Ancient Voices of Children, gebaseerd op gedichten van Frederico Garcia Lorca, zoekt George Crumb naar muzikale beelden die de imaginaire wereld van Lorca uitdrukken. Lorca heeft het over primaire dingen als het leven, de dood, de liefde en de natuur en hanteert een taal die de mogelijkheid biedt tot oneindig subtiele nuances. Een taal die hij samenvat in het woord duende: “al wat donkere klanken heeft, de mysterieuze kracht die iedereen voelt maar nog geen enkele filosoof heeft kunnen verklaren (…) ze verwerpt al de zoete geometrie die de mens zich heeft aangemeten”.

Crumb voelt in zijn werk de drang om allesomvattend te zijn en gevarieerde ongerelateerde stilistische en culturele elementen met elkaar te verbinden. Zo combineert hij in het dansinterludium Dances of the Ancient Earth een Arabisch aandoende melodie op hobo met een ritmisch motief op Tibetaanse gebedsstenen. De dónde vienes is een vocalise voor de sopraanstem gebaseerd op puur fonetische geluiden en eist van de zangeres een grote technische en kleurrijke flexibiliteit. Dance of the Sacred Life-Cycle kent een letterlijk cyclisch verloop met een partituur genoteerd in cirkelvorm, waarbij dezelfde elementen telkens licht gewijzigd terugkomen boven een ostinaat Bolero-ritme.Met de bedenking “Todas las tardes en Granada se muere un niño’’ (elke namiddag sterft er een kind in Granada) en het Bach-citaat “Bist du bei mir” uit het klavierboek van Anna Magdalena Bach,gespeeld op toy-piano, eindigt het programma in een bevreemdende sereniteit.
--
HOLLIGER, Heinz (1939-) – Studie über Mehrklänge

In zijn studie van multiphonics probeert de beroemde hoboïst, dirigent en Zwitserse componist Heinz Holliger de grenzen van het instrument (de hobo) te verkennen. Hij vraagt de muzikant om zichzelf maximaal op te offeren en de grenzen van het dagelijks leven of conventies te overschrijden.
--
CORDIER, Baude (1380-1440) – Tout par compas suy composés

Zoals de zelfreferentiële titel van het driestemmige rondeau van Baude Cordier suggereert, wordt de compositie niet alleen opgevat volgens de principes van een kompas - het instrument bij uitstek om zich te oriënteren in een onbekend landschap - maar ook uitgebeeld in de vorm van twee concentrische cirkels.
--

PECOU, Thierry (1965-) - Miraris Mundum (creatie 2020)

Een compositie geïnspireerd op het 16e-eeuwse anonieme motet Miraris Mundum. De originele partituur heeft de vorm van een embleem van een kreeft die de wereld op zijn rug draagt (cancer canzicrans), en verwijst dus naar het retrograde-thema.

--

ANDRIESSEN, Louis (1939-) – Hoketus

De Nederlandse componist Louis Andriessen componeerde Hoketus naar aanleiding van een cursus over het Amerikaanse minimalisme die hij gaf op het Conservatorium van Den Haag. Een kenmerk van het minimalisme is dat er vaak één muzikaal element centraal staat, doorgaans het ritme. In Hoketus is dat kernelement de hoketus-techniek. Karakteristiek voor deze (al in de middeleeuwen gehanteerde) techniek is dat de tonen van een melodie worden verdeeld over meerdere spelers. Het ensemble in Hoketus is verdeeld in twee identieke groepen die elkaar aanvullen en dus nooit gelijktijdig spelen. Hoketus is heftig, ritualistisch en obstinerend zoals een tweestrijd.

--
BACH, Johann, Sebastian/arr. X – Ricercar à 6

Het ricercare a 6 toont een vluchtige verwerking van het oorspronkelijke thema via de zes stemmen, maar nieuwe motieven worden ook geïntroduceerd. Het oorspronkelijke thema klinkt uiteindelijk alleen als een cantus firmus in de gehele context. De naam Ricercar komt van de Italiaanse ricercare (zoeken). Een ricercar was aanvankelijk een vrije improvisatie. In de loop van de tijd zijn de rol en betekenis veranderd. In Bach’s tijd was het uitsluitend een strikt complexe en polyfone fuga. In de Ricercare a 6 is dit facet van de fuga meesterlijk uitgewerkt.
--
AMVK videowerk (creatie)

Anne-Mie Van Kerckhoven (ook bekend als AMVK) is een kunstenaar van een bijzondere complexiteit. Ze is geboren in 1951 in Antwerpen, waar ze nog steeds woont en werkt. Sinds de jaren 1970 is ze actief als beeldend kunstenaar, grafisch ontwerper en performer. Haar werk genietinternationale faam. Ze is altijd een pionier geweest – een vrouwelijke, collaboratieve, bedachtzame voorloper in een door mannen gedomineerde, marktgerichte, visueel geobsedeerde kunstenwereld – en zou daarom als een kunstenaar voor de toekomst moeten worden beschouwd. De praktijk van AMVK is werkelijk interdisciplinair.

Voor BACHC®AB crëeert AMVK een videokunstwerk geïnspireerd op de emblematische verschijningsvormen van de muziek en diens achterliggende symboliek. Een grafische animatiefilm representeert op een choreografische manier de innerlijke tweestrijd tussen goed en kwaad, als in een voodoo-ritueel.