Toelichting bij het programma

BACH, Johann, Sebastian (1685-1750) – Musikalisches Opfer

Het Musikalisches Opfer van J.S. Bach, gewijd aan Frederik II van Pruisen, is geen cyclisch werk zoals zijn Kunst der Fuge of Wohltemperierte Klavier, maar eerder een verzameling van solistische werken en ensembles waarin het ‘koninklijke thema’ de verbindingsfactor is. Zijn doel was om het muzikale thema zo ruim mogelijk te ontwikkelen, gaande van een vrije tot een strakke contrapuntische techniek, en van het contrapunt in de oude stijl zoals dat van het 6-stemmige Ricercar tot de stijl van de triosonate. De ‘oude Bach’ leverde zo het bewijs dat hij nog steeds de briljante virtuoze musicus en meester was in alle compositietechnieken. Volgens musicoloog Christoph Wolff verbergt het Musikalisches Opfer een muzikaal zelfportret : dat van een componist als klaviervirtuoos en meester in de fuga, dirigent en kamermusicus, kenner van het contrapunt en erudiet op het gebied van muziek.

Daarnaast belichamen de bijna archaïsche expressiemiddelen en religieuze symboliek uit het Musikalisches Opfer een indringende Weltanschauung, die niet in overeenstemming is met de Verlichte filosofie van de koning. Zulke muziek ‘ruikt naar de kerk’ zoals Frederik van Pruisen het noemde, en de titel van het werk versterkt dit gegeven. Met de Canon per Augmentationem, contrario Motu levert Bach anderzijds een muzikale commentaar op de seculiere positie van de Almachtige Koning.

De 5 Canones diversi super thema reginum uit het Musikalisches Opfer vormen samen met het Ricercar a 6 de leidraad van het programma BACHC®AB en krijgen een aparte bewerking door de muzikanten van Zefiro Torna en Ensemble Variances.

De eerste canon wordt vergezeld van de term ‘cancrizans’ waardoor de uitvoerder de sleutel in handen krijgt tot het uitvoeren van de twee-stemmige compositie: de eerste stem wordt gewoon gespeeld, terwijl de tweede stem tegelijkertijd start en van achter naar voor verloopt. De gangbare term ‘fuga in retrograde (= aflopend)’ verwijst naar de beweging van de krab of kreeft die zijwaarts beweegt: Cancer cancrizans.

ANONIEM (14deE) – En la maison Dedalus

Met het labyrint van Knossos, dat eigenlijk bedoeld was als gevangenis voor de monsterachtige Minotaurus, schiep Daedalus een krachtig symbool, dat de eeuwige zoektocht van de mens en diens lot tot uitdrukking bracht. De onvoorspelbare paden van het leven en ook de vele dwaalwegen worden in het labyrint op een verstilde manier gevisualiseerd.

Doorheen de geschiedenis inspireert dit gegeven ook de meest diverse kunsttakken, gaande van de literatuur en de schilderkunst tot de architectuur en zelfs de aanleg van tuinen. Zo ook de Westerse muziekgeschiedenis: uit het einde van de 14de eeuw – de periode van de zogenaamde ‘ars subtilior’ – stamt bijvoorbeeld de anonieme driestemmige ballade En la Maison Dedalus. De ondoorgrondelijkheid van het labyrint wordt hier een metafoor voor de amoureuze queeste van de verteller, die zijn geliefde onmogelijk kan bereiken. Om de symboliek van de tekst nog te verhogen, werd deze ballade in een bepaald handschrift zelfs afgebeeld in de vorm van een labyrint. Niet toevallig koos de componist in dit werk voor een canon tussen de twee onderstemmen, een techniek waarbij de partijen elkaar voortdurend ‘najagen’, zonder ooit met elkaar samen te vallen.

ANDRIESSEN, Louis (1939-) – Langzame Verjaardag

De Nederlandse componist en minimalist Louis Andriessen schreef in 2007 Langzame Verjaardag, een canon in unisono, naar aanleiding van de 20ste verjaardag van het Ives Ensemble. De compositie beslaat slechts 1 pagina en bestaat uit 1 enkele melodische lijn. De instrumentatie is open en muzikanten kunnen zelf bepalen wanneer ze inzetten. In BACHC®AB neemt het werk een sferige gedaante aan waardoor het een Natureingang vormt tot een nieuw programmaluik.

PECOU, Thierry (1965-) – Danse en Cercle pour timbales

Dit stuk geschreven voor paukenist solo roept de tribale dansen van de Noord-Amerikaanse indianen op. De trillingen en impulsen, de relatie met de aarde en het landschap, en natuurlijk de symboliek van de cirkel - verwijzend naar de kardinale punten en de levenscyclus - vormen het kader van deze partituur die alle klankmogelijkheden van de pauken en van de betoverende kracht van de (im)pulsen benut.

CRUMB, George (1929-) – Ancient Voices of Children

Dances of the ancient Earth

De dónde vienes, amor mi niño

Dance of the Sacred Life-Cycle

Todas las tardes en Granada

In Ancient Voices of Children, gebaseerd op gedichten van Frederico Garcia Lorca, zoekt George Crumb naar muzikale beelden die de imaginaire wereld van Lorca uitdrukken. Lorca heeft het over primaire dingen als het leven, de dood, de liefde en de natuur en hanteert een taal die de mogelijkheid biedt tot oneindig subtiele nuances. Een taal die hij samenvat in het woord duende: “al wat donkere klanken heeft, de mysterieuze kracht die iedereen voelt maar nog geen enkele filosoof heeft kunnen verklaren (...) ze verwerpt al de zoete geometrie die de mens zich heeft aangemeten”. Crumb voelt in zijn werk de drang om allesomvattend te zijn en gevarieerde ongerelateerde stilistische en culturele elementen met elkaar te verbinden. Zo combineert hij in het dansinterludium Dances of the Ancient Earth een

Arabisch aandoende melodie op hobo met een ritmisch motief op Tibetaanse gebedsstenen. De dónde vienes is een vocalise voor de sopraanstem gebaseerd op puur fonetische geluiden en eist van de zangeres een grote technische en kleurrijke flexibiliteit. Dance of the Sacred Life-Cycle kent een letterlijk cyclisch verloop met een partituur genoteerd in cirkelvorm, waarbij dezelfde elementen telkens licht gewijzigd terugkomen boven een ostinaat Bolero-ritme. Met de gedachte “Todas las tardes en Granada se muere un niño’’ (elke namiddag sterft er een kind in Granada) en het Bach-citaat “Bist du bei mir” uit het klavierboek van Anna Magdalena Bach, eindigt het programma in een bevreemdende sereniteit.

HOLLIGER, Heinz (1939-) – Studie über Mehrklänge

In zijn studie van multiphonics probeert de beroemde hoboïst, dirigent en Zwitserse componist Heinz Holliger de grenzen van het instrument (de hobo) te verkennen. Hij vraagt de muzikant om zichzelf maximaal op te offeren en de grenzen van het dagelijks leven of conventies te overschrijden.

CORDIER, Baude (1380-1440) – Tout par Compas suy composés

Zoals de zelfreferentiële titel van het driestemmige rondeau van Baude Cordier suggereert, wordt de compositie niet alleen opgevat volgens de principes van een kompas - het instrument bij uitstek om zich te oriënteren in een onbekend landschap - maar ook uitgebeeld in de vorm van twee concentrische cirkels.

PECOU, Thierry (1965-) - MIRARIS MUNDUM - Esope reste ici et se repose (wereldcreatie 2020)

De compositie Miraris Mundum is geïnspireerd op een 16e-eeuws gelijknamig anoniem motet. De originele partituur is vergezeld van een embleem van een kreeft die de wereld op zijn rug draagt (cancer cancrizans). Dit symbool verwijst naar het retrogradethema.

Thierry Pécou raakte eveneens geïnspireerd door de raadselcanon toen hij een stuk schreef dat zijn ondertitel ontleende aan een van de beroemdste palindromen van de Franse taal, Esope reste ici et se repose. Het werk voor solo-sopraan en een instrumentarium gelinkt aan de ensembles Zefiro Torna en Variances, is volledig gespiegeld, op verschillende niveaus. “Het is een werk, dat niet moet worden gerelateerd aan de seriële of twaalftoonse ervaringen van de tweede Weense school. De muzikale patronen van het begin van de twintigste eeuw hebben naar mijn mening bijgedragen aan het uitputten van de muziek van de twintigste eeuw", vertrouwt de Franse componist toe. “Deze vormt helemaal niet mijn inspiratie. De structurerende spelregels van het palindroom of de spiegel zijn immer interessant zolang ze geen doel op zich zijn, maar een poëtische reikwijdte en dimensie behouden."

Thierry Pécou haalt zijn inspiratie veelal uit niet-Europese culturen, hier betreft het een Indiase raga. "Een raga toonreeks ontwikkelt zich vaak in oplopende en aflopende vorm", legt hij uit. “De raga vormt in zekere zin een spiegel op zich, een heen en terugwaartse beweging in elk geval".

ANDRIESSEN, Louis (1939-) – Inanna’s Descent

Andriessen componeerde Inanna’s Descent in 2000 voor vrouwenstem en klein ensemble. Hij refereert naar één van de oudste mythes die in Assyrisch spijkerschrift zijn overgeleverd en door archeologen gedateerd wordt, ca. 4000 voor Christus. De hemelgodin Inanna was de allergrootste godin van de Soemerische religie. Ze wordt veelal vereenzelvigd met de (Semitische) godin Isjtar. Ze is de vruchtbaarheidsgodin, symbool voor de maan, en de godin van de liefde, maar ook de godin van de oorlog en de prostitutie.

Met gevaar voor het verliezen van haar maatschappelijke positie en aanzien (ze was getrouwd en had een kind met Dumuzi, de wereldlijke heerser) besloot ze eigenzinnig een reis naar de onderwereld te maken en een confrontatie aan te gaan met haar zus en alterego, Ereshkigal, koningin van de dood, wiens troon ze wou ontnemen. Bij het passeren van zeven poorten moest ze telkens iets opofferen (waaronder haar stem) en werd ze op gruwelijke wijze vernederd en vermoord. Dienaars van haar vader, Enki, de god van het water, slagen er door een list in haar lichaam weer terug naar de bovenwereld te halen waarna ze terug tot leven komt. In return moet haar plaats ingenomen worden door haar man en diens zus.

De reis in neerwaartse en opwaartse (retrograde) beweging en de offers die hiermee gepaard gaan staan staan symbool voor het cyclische van de natuur waarbij leven en dood, orde en chaos naast elkaar bestaan.

BACH, Johann, Sebastian – Ricercar a 6

Het Ricercar a 6, slotstuk van het programma, toont een vluchtige verwerking van het oorspronkelijke ‘koninklijke’ thema uit het Musikalische Opfer via de zes stemmen, maar ook nieuwe motieven worden geïntroduceerd. Het oorspronkelijke thema klinkt uiteindelijk alleen als een cantus firmus in de gehele context. De naam Ricercar komt van de Italiaanse ricercare (zoeken). Een ricercar was aanvankelijk een vrije improvisatie. In de loop van de tijd zijn de rol en betekenis veranderd. In Bach’s tijd was het uitsluitend een strikt complexe en polyfone fuga. In de Ricercare a 6 is dit facet van de fuga meesterlijk uitgewerkt.